Abstracts of the papers presented by the researchers at the conference.
Embedded Files
Self-Determination Or Territorial Integrity?
What The Secondary Status of International Law Tells Us About the Kurdish Predicament
Dr. Michael M. Gunter
Email: [email protected]
This paper analyzes the long-running debate between the oft-opposed international legal/political doctrines of self-determination (maintained by the Kurds) and territorial integrity (advocated by Iraq, Turkey, Iran, and Syria) to conclude that the latter trumps the former. The author examines international legal practice regarding the UN, Helsinki Final Act of 1975, various ICJ decisions regarding former Yugoslavia and Africa, the international legal doctrines of sovereignty, succession and utipossidetis, among others, to reach this conclusion. However, there is nothing in international law that prohibits successful secession as the cases of Eritrea and Kosovo, among others, illustrate. Nevertheless, either the secession must be won in war or accepted peacefully by the original mother state. Neither has occurred in the case of the Kurds. Remedial secession and internal self-determination also offer more flexible interpretations of the applicability of self-determination, but do not constitute international law or detract in any way from the conclusion that territorial integrity takes precedence over self-determination. Thus, international law only plays a secondary role in attempts to solve the Kurdish predicament. Traditional power politics remains the primary solution to the Kurdish predicament. However, by successfully building rudimentary state institutions, the KRG has managed to stake a claim to autonomy and even nascent statehood.
From Sevres to Lausanne: Kurdish statehood in the interactions of historical factors.
Dr Marouf Cabi
This study aims to analyze the factors that led colonial powers to backtrack on their promises of establishing a Kurdish state following the collapse of the Ottoman Empire. Drawing from British documentary sources spanning the period between WWI and the Lausanne Treaty of 1923, it contends that the failure of the Treaty of Sevres concerning the Kurds can be attributed to a complex interplay of factors. This challenges the prevailing notion within Kurdish historical memory that colonial powers' betrayal was solely responsible.
Key factors include (1) the Turkish triumph over colonial powers' post-Ottoman plans, (2) the pursuit of a unified Iraq as a safeguard for colonial interests against a resurgent Turkey, and (3) the Kurdish role in shaping the political events culminating in the Treaty of Lausanne. This involvement, marked by a lack of effective political representation, organization, and unifying leadership, was hampered by the weak socioeconomic and political structures prevalent in Kurdish societies at the time.
Contrary to the widely held belief in colonial betrayal, this study presents a challenge to that narrative. Instead, it highlights a multitude of historical factors that contributed to the Treaty of Lausanne, all supported by documented evidence.
The Roots of The Kurdish Genocide Process in The Treaty of Lausanne
Dr. KristiinaKoivunen
Email: [email protected]
The Kurds, during their time in the Ottoman Empire, existed at a proto-national level. The Sèvres Treaty held promise as an opportunity for peaceful Kurdish nationalism to flourish. In stark contrast, the Treaty of Lausanne triggered the division of Ottoman Kurdistan and dismissed the presence of ethnically non-Turkish Muslim groups within Turkey.
The Turkish constitution, anchored in the Lausanne Treaty, envisions a state comprising a single ethnic group, despite the reality of a multi-ethnic population. As the constitution fails to align with reality, the Turkish state embarked on a path of reshaping reality to fit the constitutional mold. This process involved the assimilation and Turkification of Kurds and other ethnic minorities, leading to resistance, uprisings, and massacres.
The Turkish state's policy towards its Kurdish citizens can be seen as a genocidal process, with the intention of erasing Kurdish identity and assimilating them into a Turkish identity. Political, social, and cultural genocide methods preceded mass killings during the Sheikh Said rebellion, the Ararat rebellion, and the Dêrsim massacres, positioning Turkey as a post-genocidal state.
While these events evoked profound emotions among the Kurds, they failed to foster increased Kurdish national unity. The Kurdish population remains fragmented into numerous groups, hindering cooperation and maintaining a proto-national status.
The Trajectory of Political Economy of the Kurds in the Fin-de-Siecle: Before and After Lausanne Treaty
Dr.Omer Tikdimeir,
Email: [email protected]
In the wake of the multi-ethnic Ottoman Empire's collapse, the Kurds in the Middle East found themselves indirectly affected by the Lausanne Treaty, even though they were not direct participants. As one of the region's ancient peoples, the Kurds became the world's largest stateless nation, lacking a sovereign nation-state.
This paper posits that the Lausanne Treaty symbolizes a significant transformation in the nineteenth-century political economy, wherein the social structure was subordinated to the market economy. This was achieved by institutionalizing and disconnecting economic relations from social and political life, treating labor, land, and money as commodities beyond human agency. During this period of the 'Great Transformation,' the Kurds staunchly adhered to their moral economy rooted in their cultural political economy.
Resisting the radical shift toward a market economy and homogenous nation-state, the Kurds clung to their moral economy and collective identity. They adopted a protective stance, preserving their traditional eshir (tribal) and spiritual religious (e.g., Islami) norms, values, and morality, which were deeply ingrained in their society's political economy, with land serving as a pivotal element controlled by tribal codes.
The failure of Kurdish rebellions and political movements in the region prevented the Kurds from attaining their own nation-state during the modern era of institutionalization and industrialization. This left Kurdish society underdeveloped, dependent, and colonized in the contemporary world.
The illusory literary reflections of Kurdishness in the early Kurdish narrations
Hashem Ahmadzadeh.
New Historicism and Cultural Materialism as two leading and influential theoretical schools of the second half of the 20th century have provided the scholars of the literary fields with valuable methods of analysing the literary discourse. According to these theoretical schools, there is not a Chinese wall between the literary works and historical texts.Applying the main theoretical premises of the New Historicism and Cultural Materialism, this paper attempts to analyse two Kurdish narrative literary texts from the early twentieth century when the Ottoman Empire was experiencing its own dissolution. These two texts have been considered as the first Kurdish short stories. The paper aims to read these texts closely and treat their textual features as historical evidences. The analysis of the texts would include their semantic, literary and symbolic features. The question of any possible relationships between these texts and their historical contexts will be discussed comprehensively.The paper will also aim to find out the genealogical features of these literary texts. The paper argues that the bases of the Kurdish nationalism have been illusory from its early stages. In other words, the paper argues that there have been a strong and functioning band between the political and intellectual actors of the Kurdish nationalism.
نضال الكورد ومطالبهم القومية في عهد السلام (١٩١٨-١٩٢٠)
أ.د. نزار علوان عبدالله
قسم التاریخ-كلیة الآداب-جامعة المستنصریة
لا شك أن سنوات الحرب العالمية الأولى خلقت أوضاعا وظروفا جديدة في كوردستان، حيث أصبحت هذه كوردستانميدانا للصراعات الدولية بين القوى الكبرى. وهذا جعل الكرد يشعرون بالتهديد المحدق بمستقبلهم السياسي. أثر ذلك بشكل كبير بزيادة وعيهم القومي، مما دفعهم إلى تكثيف جهودهم للتواصل مع القوى المنتصرة بهدف حشد دعمها في إقامة كيان سياسي مستقل.
من أجل تحقيق تلك التطلعات، قام المثقفون الكرد بتشكيل العديد من الجمعيات، وكان من بين مهام هذه الجمعيات التواصل مع الدول الكبرى، ولا سيما بريطانيا وفرنسا، حيث طالبوا بالاعتراف بشرعية الحقوق القومية الكردية. تمت مشاورات كثيرة بين هذه الجمعيات والمندوب البريطاني العليا في اسطنبول للسماح لوفد كردي بحضور مؤتمر السلام المقرر عقده في باريس عام 1919.
شهدت أيام اجتماع المؤتمر نشاطا ملحوظا من قبل الكرد، حيث قام وفد كردي ممثلا بالجنرال شريف باشا بتقديم مذكرتين تتعلقان بحقوق الكرد وأجرى اتصالات مع وفود أخرى لطرح قضية الكرد أمام الحلفاء. كان الكرد يشددون على مبدأ حق تقرير المصير الذي طرحه الرئيس الأمريكي ويلسون والذي استند عليه الكرد في المطالبة في الحكم الذاتي كخطوة أولى نحو الاستقلال. لهذا، دعوا أعضاء المؤتمر إلى مراعاة الخصوصية الكردية.لم تقتصر جهود الكرد في هذا الوقت على جهود الوفد الكردي في باريس، بل حاول الشيخ محمود الحفيد البرزنجي إرسال وفد آخر إلى باريس للالتحاق بالمؤتمر، ولكن الانكليز عرقلوا وصوله. لم تتوقف جهود الكرد بعد انتهاء المؤتمر في يناير 1920، بل استمرت حتى توقيع معاهدة سيفر في أغسطس 1920، التي منحت الكرد عدة تعهدات تضمنت حكما ذاتيا أولا واستقلالا لاحقا، وذلك وفقا للمواد 62 و 63 و 64 من هذه المعاهدة.
هل الأكراد ضحية أم جناة؟ أثر النخبة الكردية على معاهدة سيفر وتوابعها
نادية صلاح عبد الشافى.
لم يدر في خلد الإنسان الكردى اليوم المقسم اهله بين أربعة دول بفعل الإمبريالة الاستعمارية أنه ربما شارك أجداده بطريق غير مباشر في تسريع وتيرة الاحداث التي أودت بإفشال الحلم الكردى بتكوين دولة مستقلة أو حكم ذاتىكباقى الشعوب في محيطه الجغرافى والتي حصلت على حقها المشروع في إقامة دول قومية بعد الحرب العالمية الأولى، تلك الحقبة التي مثلت أفضل فرصة للأكراد يشهدها تاريخهم الحديث لتشكيل دولتهم المستقلة ؛هذا بجانب عوامل أخرى مقترنة بتوازنات القوى الدولية على المسرح السياسى بمنطقة الشرق الأوسط والتى التي كانت خارجة عن سيطرة الكرد وهى من كانت لها اليد العليا في القضاء على هذا الحلم وفرض واقع يتناسب مع أطماع تلك الدول لا واقع اثنوجغرافى يخدم مصالح الشعوب وإرادتها وفقاً لحقها في تقرير مصيرها .
مقاربة في السياسة التركية تجاه الكرد 1923-1938
الدكتورة فرح صابر-جامعة بغداد
طوت اتفاقية لوزان عمليا صفحة اتفاقية سيفر، واعادت تركيب تركيا جغرافيا وعرقيا ولغويا من جديد. ومثلت لوزان انتصارا لمصطفى كمال الذي استعاد جزءا كبيرا من الاراضي التي طالب بها الميثاق الوطني عام 1920، والاهم انه نجح من خلال الاتفاقية الجديدة في رسم ماوصفها بـ "وحدة عرقية" للامة التركية.
عرفت الكمالية نفسها كنظام راديكالي وتحديثي، كان ابرز شعاراتها"لاجل الشعب، رغما عن الشعب". ولتحقيق هذا الهدف، اتبعت الكمالية سياسة تحديث قسرية هرمية من الاعلى للاسفل، فعمقت وازالت كل مارأته عائقا امام تصوراتها، الامر الذي وضعها في مواجهة مباشرة ومستمرة مع التيارات الدينية المحافظة، ومع الاقليات القومية، خاصة الكردية، حيث اصبحت هذه القوى امام ما اطلقت عليه الكمالية تسميات" القوى الرجعية والقوى الانفصالية" بمثابة اهم التهديدات الداخلية في نظر الكمالية، ونخبها، ومناصريها حتى اليوم. وعلى الرغم من ان مصطفى كمال تحالف في البداية مع الكرد، ووعدهم بوعود تتعلق بمصيرهم السياسي، الا انه في النهاية انحاز لخياراته الطورانية، ونكث بوعود الاخوة الكردية-التركية التي كان قد قدمها في العديد من الرسائل الى الزعماء الكرد، ابان حرب الاستقلال. واتسمت السلطة الكمالية بسياستها القومية، اكثر من اي سمة اخرى، وابعد من ادراجها في الدستور الذي حولها الى واجب لعقد المواطنة. وعبرت القومية الكمالية عن نفسها عبر اجراءات حاسمة جاء في صلبها جهد التتريك، الذي لم يقف عند حدود فرض اللغة التركية ومعاقبة الاستخدام الشفوي للغات اخرى، بل امتد ليشمل حقل التاريخ، عبر تتريك تاريخ كل الاناضول، ومحاولة اعادة الاصل التركي، ولو قسريا، لهذه البقعة الى عدة آلاف من السنين، فاسحا المجال بذلك نحو انزلاق القومية الكمالية نحو التفسير العنصري للقومية التركية.
وكيف رد الكرد الذين كانوا المستهدفين مباشرة من مبادرات السلطة الكمالية في دمج الكرد وصهرهم، على تراجع بل تخلي مصطفى كمال عن التزاماته الشخصية لزعماء الكرد في تركيا، وعسكرة الحدود التي كانت تقسم الكرد بين عدة دول. هذه الاسئلة وغيرها ستحاول الورقة الحالية الاجابة عنها بالشرح والتحليل وصولا لاستنتاجات مقنعة.
الدبلوماسية الامريكية تجاه نظام المضائق في مفاوضات لوزان 1922_1923
أ.د أديب صالح عبد منصور. أ.م.د نبيل عكيد محمود المظفري
نظرا لما تمثله المضائق التركية (البسفور والدردنيل) بصفتهما حلقة الوصل بين دول البحر الاسود (روسيا, تركيا , بلغاريا , رومانيا , اوكرانيا ) والبحر المتوسط, فضلا عن اهميتهماالكبرى للحركة التجارية العالمية وطموحات الدول الكبرى التوسعية سياسيا واقتصاديا في السيطرة عليهما لذا كانت مناقشاتها حاضرة وبقوة في مؤتمر لوزان في سويسرا إبان المدة المحصورة تشرين الثاني 1922 لغاية تموز1923.
يتناول البحث الموسوم (الدبلوماسية الامريكية تجاه نظام المضائق في مفاوضات لوزان 1922_1923) معالجة مسئلة العبور عبر المضائق التركية وماهي الصلاحية التي تملكها تركيا والتي تتوافق وسيادتها ولا تضر بمصالح الدول الغربية ولا تعيق التجارة الدولية . وكانت الدبلوماسية الامريكية حاضرة بقوة بصفة مراقب في المؤتمر ضمن وفد حضر لإعطاء المشورة ومتابعة سيره واقرار نتائجه التي تتلائم ومصالح الولايات المتحدة الامريكية .
اثر المصالح النفطية الدولية على وقائع ونتائج مؤتمر لوزان، مصير جنوب كردستان نموذجا
أ.د. دلشاد عمر عبد العزيز
قسم التاريخ-كلية الآداب-جامعة كركوك
تهدف الدراسة إلى تجريد المتغيرات التي تحكمت بطبيعة العلاقات أو الصراعات السياسية والاقتصادية بين القوى الإقليمية والدولية ومصالحها النفطية للتمسك بالمناطق النفطية ولاسيما جنوب كردستان خلال انعقاد جلسات مؤتمر لوزان في 20 تشرين الثاني 1922، وبيان العلاقة بين المصالح النفطية الدولية في شركة النفط التركية واثرها على سير وقائع واجندات المؤتمر ونتائجها الى توقيع المؤتمر في 24 تموز 1923، من خلال المحورين للدراسة، إذ يتناول المحور الأول نبذة عن تأسيس شركة النفط التركية والمصالح المساهمة فيها ومراحل مطالبتها باستغلال نفط جنوب كردستان خلال السنوات 1912-1920، ويتطرق المحور الثاني عن أثر المصالح النفطية الدولية في شركة النفط التركية على وقائع ونتائج مؤتمر لوزان خلال فترة الدراسة، بالإضافة إلى خاتمة وملخص البحث باللغة الانكليزية.
دۆزی كورد لە ململانێی نێوان بەریتانیا و توركیا لە سەروبەندی رێكەوتنامەی لۆزاندا
پ.د. عوسمان عهلی
بهشی مێژوو-كۆلێژی ئاداب،-زانكۆی سهلاحهدین
د. بژار عثمان أحمد
بهشی مێژوو-فاكهڵتی ئاداب-زانكۆی سۆران
دۆزی كورد ههر لهدوای جهنگی یهكهمی جیهانی و قۆناغهكانی دواتریدا دووچاری چهندین ناڕوونی و گۆڕانكاری ههرێمی و نێودهوڵهتی بوویهوه، كه وای له وڵاتانی زلهێزی وهك: بهریتانیا و وڵاتانی دراوسێی وهك: توركیا و حكومهتی عێراقیش تێڕوانینان بهرامبهر به دۆزی كورد جیاواز و گۆڕاوبێت، ههرچهنده سهركردهكانی كوردیش چهندین جوڵانهوهی ڕۆشنبیری و نهتهوهییان ئهنجامدا، بهتایبهتی جوڵانهوهكهی شێخ مهحموود و ڕاگهیاندنی حكومهتی كوردستان له باشوری كوردستان، بهڵام وڵاتانی وهكو بهریتانیا و توركیا پێداگرییان لهسهر كۆنتڕۆڵی خاكی كوردستان دهكرد، بهتایبهتی توركیا ههوڵیدهدا بیخاته سهر سنووری دهوڵهتهكهی خۆی، لهههمانكاتیشدا بهریتانیا دهیویست باشووری كوردستان وهكو چهكێك له دژی توركیا و ههندێجاریش لهبهرامبهر عێراق له بهرژهوهندی خۆیدا بهكاربهێنێت، ههر بۆیه سیاسهت و تێڕوانینی بهریتانیا سهبارهت به چارهنووسی باشووری كوردستان بهپێی سهردهمهكان گۆڕانكاری بهسهرداهات و سیاسهتێكی ڕوونی نهبوو، بهڵكو سیاسهتی بهریتانیا زیاتر به پێی پێویست و بهرژهوهندییهكانی دهوڵهتهكهی خۆی بوو. ئهم توێژینهوهیه له دهروازهیهك و سێ تهوهره پێكدێت، لهوانه، له تهوهرهی یهكهمدا باس له باشوری كوردستان له ململانێی نێوان بهریتانیا و توركیا كراوه، ههروهها له تهوهرهی دووهمیشدا سیاسهتی بهریتانیا بهرانبهر كوردستان شیكراوهتهوه، له تهوهرهی سێیهمیشدا باسی ههڵوێستی بهریتانیا بهرامبهر به عێراق به گشتی و كوردستان بهتایبهتی كراوه.
كلیلی وشهكان: كورد، كوردستان، لۆزان، كورد، بهریتانیا.
پرسی ئیتنی ویلایەتی موسڵ لە گفتوگۆکانی کۆنگرەی لۆزان لە ژێر رۆشنایی بەڵگەنامە بەریتانییەکاندا
پ.د.سامان حسێن ئەحمەد-زانکۆی سلێمانی
پ.ی.د. رەنجدەر محمد عزیز-زانکۆی هەڵەبجە
پرسی ویلایەتی موسڵ کە بە کێشەی ویلایەتی موسڵ ناسراوە، یەکێک بوو لە کێشە هەرە ئاڵۆزەکانی نێو گفتوگۆکانی کۆنگرەی لۆزان کە لەو کۆنگرەیەدا یەکلانەکرایەوە، بەڵکو دواجار لە ڕێگای بەشداری کۆمەڵەی گەلانەوە یەکلاکرایەوە. یەکێک لە بابەتە هەرە گرنگەکانی نێو گفتوگۆکانی ئەم پرسە بریتی بوو لە بونیادی ئیتنی ویلایەتەکە، کە هەردوو لایەنی کێشەکە لە تورکیا و بەریتانیا دەیانویست لە قازانج و بەرژەوەندی خۆیاندا بەکاریبهێنن. لەم پێناوەشدا، هەردوولا هەوڵیانداوە لە ڕێگای ئاماری تایبەت بەخۆیان و پاساوی نا بابەتی و نا دروستەوە کێشەکە بەلای خۆیاندا بشکێننەوە. بۆیە ئەم بابەتە هەوڵدەدات لێکۆڵینەوە لەم رووەوە بکات، لە دوو باسی سەرەکیدا هەوڵیداوە لە پرسی ویلایەتی موسڵ لەو کۆنگرەیەدا و دواتریش پرسی ئیتنی لە گفتوگۆکاندا تێبگات. دوای ئەوەش کاری کردووە لەسەر شیتەڵکردنی بابەت و زانیارییەکانی دوو توێی یاداشت و ڕاپۆرتەکانی، کە لەو گفتوگۆیانەدا هەردوولا کاریان لەسەر کردووە، هەر لێرەشەوە کاری کردووە لەسەر مەحەکدانی زانیاری و داتاکانی نێو ئەو گفتوگۆیانە، ئەویش بە بەراوردکردنیان لەگەڵ واقیعی ئیتنی ئەوکاتدا بە گەڕانەوە بۆ سەرچاوە مێژووییەکان و لە دروستی و بابەتی بوونی کۆڵیونەتەوە، لە کۆتاییشدا بە چەند ئەنجامێک گەیشتووە کە لە توێژینەوەکەدا خراونەتەڕوو.
كلیلی ووشهكان: ئیتنی، لۆزان، بریتانیا، توركیا و ویلایهتی مووسڵ.
لۆزان و پرسی لەدەرەوەی مێژوو بوونی کورد
د. ئارام رفعەت/ ئۆسترالیا.
د. ئارام رفعەت/ ئۆسترالیا.
لۆزان هێڵی نێوان دوو مێژووە. تا لۆزانیش، چەمکگەلی وەک کوردستان، کوردستانی شیمالی، جنوبی و ناوهند یان کوردستانی عوسمانی و کوردستانی رۆژهەڵات، کوردستانی فارس، لە سیاحەتنامە و بهڵگهنامه فەرمییەکانی دەوڵەتی عوسمانی، لە نەخشە و ئەدەبیات و یاداشتەکانی گەڕیدە، رۆژهەڵاتناسەکان، لە نێردەی کەنیسە و حکومەتەکان، حاکمەکانی ئینگیز و فەرەنسا، لە گفتوگۆی فەرمی نێوان لایەنەکاندا لە فۆرم و داڕشتەی جیاجیا بەردەوام دەبینران. لە پهیماننامهی سیڤهردا دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردستانی خرابووه ڕوو، بهڵام ههر زوو لەبار برا، ئهمه جگە لە گۆڕەوشارکردنی پرسی دەوڵەتی کوردی، ناوی کورد وەک نەتەوەیەک و کوردستانیش وەک وڵاتێک لەسەر نەخشە و لەناو ئەدەبیات و راپۆرتەکاندا بەگشتی دەسڕدرێتەوە و نامێنێت. لە لۆزاندا کورد هەم توانای دیاریکردنی چارەنووس و دوارۆژی خۆی و هەم شانسی هاوتا بوونی لەگەڵ نەتەوە و وڵاتە سەرفرازەکان لە دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەییدا لە دەستدەدات. کورد مافی ئامادەبوون و خۆنوێنەرایەتیکردنی لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا لەدەست نامێنێت. بەکورتی، لەدوای لۆزان لە سیستەمی تازەی دەوڵەت-سەنترێکی دوای هەرەسی ئیمپراتۆرییەکاندا، کورد چیتر وەک نەتەوە هەژمار ناکرێت و خاوەندارێتی نیشتیمانەکەی لەدەستدەدات و لە باشترین حاڵەتیشدا ستاتۆی کەمینەیەکی ئەتنیکی، کە لەسەر خاکی ئەوی تری عەڕەب و تورک و فارسدا دەژیت، پێدەدرێت و لە حاڵەتە دژوارەکەیشدا ستاتۆی کەمینەی ئەتنیکیشی لێدەسنرێتەوە و ناسنامەی ئەوی تری، کە ناسنامەی نەتەوەی داگیرکەرە، بەسەریدا دەسەپێنرێت. بە واتایەکی تر. کورد لەڕێگای لێسەندنەوەی مافی دەوڵەتەوە، دەروازەی بۆ چوونە ناو مێژووی لێدادەخرێت و دەکەوێتە دەرەوەی مێژوو. مێژوو لێرەدا مێژووی دەوڵەتداری و مێژووی مۆدێرنەتە، ئەو مۆدێرنەتەیەی کە سێ پایە سەرەکییەکەی بریتین لە سەروەری و دەوڵەتسازی و نیشتیمان/نەتەوەسازی. ئەم توێژینەوەیە، گەنگەشەی سەد ساڵ لەدەرەوەی مێژووبوونی کورد دەکات و مانا و مەغزا و لێکەوتە و کاریگەرییەکانی لەسەر ئەم نەتەوەیە دەخاتە ڕوو.
كلیلی ووشهكان: كورد، لۆزان، مێژوو، عوسمانی و سهد ساڵ.
لۆزان لهنێوان گرێی دهروونیی عوسمانییهکان و پاشهکشهی ڕۆژئاواییهکان!
پ.ی.د.فهرهیدوون نوری محهمهد/زانکۆی تاران- ئێران
سهد ساڵ بهسهر تهمهنی ڕێکهوتنی لۆزاندا تێدهپهڕێت. ئهگهرچی بڕگه و ناوهرۆکهکانی ئهم پهیمانه تا ئاستێکی زۆر ڕوون و ئاراستهکراو و یهکلاکهرهوه بوون، بهڵام له بنهمادا لۆزان دهرهاوێشتهی خهونێکی شهڕئامێزانه بوو که له ئهورووپای سهدهی بیستهمهدا و له پاش شهڕی یهکهمی جیهانی له ڕۆژههڵاتی ئهفسانه و فۆبیا و خهونه ئیمپراتۆرییانهکانیدا زیاتر شهبهنگی پژاند. قوربانیی سهرهکیی و لهتوپهتکراوی یهکهمی ڕێکهوتنهکهش کورد بوو، بهڵام دۆخه گشتییه خوێناوییهکهی دواتر نهک تهنها لهبهر دابهشکردنی ڕووبهره جوگرافییهکانی حوکمڕانیی"پیاوه نهخۆشهکهی ئهورووپا (عوسمانی)، که نهیدهتوانی بهشێکی لانیکهم بچووک له مافهکانی کورد له قهوارهی ویلایهتی مووسڵدا دهستهبهر بکات، بهڵکو لهبهر ئهو داڕمانهش که له ڕۆژههڵاتی ناوین بهسهر دوا ئیمپراتۆرییهتی ئیسلامی و خهلافهتی عوسمانییهکاندا له لایهن زلهێزهکانی ئهوکاتی ڕۆژئاوا سهپێنرا، لهم نێوانهشدا له قهوارهی ڕێکكهوتنی سیڤهردا بهشێوهیهکی لانیکهمی مافهکانی کورد دهستهبهرکرابوون لهوانه مافی دامهزراندنی کیانێکی سهربهخۆ.
لهم وتارهدا خوێندنهوهیهکی مێژوویی بۆ چۆنێتی تێوهگلان و پهلکێشبوونی عوسمانی بۆ ناو جهرگهی شهڕی یهکهمی جیهانی ولێکهوتهکانی ئهو تێوهگلانه بخهینه ڕوو، چونکه بهبێ تێگهیشتن له چۆنێتی لهت و پهتبوونی ئیمپراتۆریای عوسمانی و سهرههڵدانی تورکیای نوێ لهسهر کۆڵهکه و بنهمای پهیمانی لۆزان ناتوانین خوێندنهوهیهکی جیدی بۆ سیاسهتی نوێی تورکیا و دۆخی سهد ساڵهی ڕابردووی کوردیش لهو وڵاته و ناوچهکه بخهینه ڕوو.
كلیلی ووشهكان: عوسمانی، میساقی میللی، لۆزان، ویلایهتی مووسڵ، سیڤهر.
"کوردایەتییەکان"ی پاش جەنگی یەکەمی جیهانیی لە باشووری کوردستان؛ پۆلێن، ئامانج، زیانناسی و ئەنجامەکان
پ.ی.د. هەردی مەهدی میکە
ناوەندی کوردستان بۆ دۆکیۆمێنت و لێکۆڵینەوەی ئەکادیمی لە زانکۆی سلێمانی
جەنگی یەکەمی جیهانی و کاردانەوەکانی لەسەر کورد، جیا لەوەی دابەشبوونەوەی سیاسی و جوگرافیانەی نوێی کوردستانی لێکەوتەوە، هاوکات سەردەمی گۆڕانی گوتار و هاتنە کایەی چەندین مۆدێل و ڕووگەی جیاوازی سیاسەتکردن لە کوردستاندا. گەرچی کاردانەوە و ستراتیژیان جیاواز و زۆرجاریش پێچەوانە دێتەپێشجاو بەڵام هەموو مەبەست و درووشمیان یەک بووە: " چۆن کوردیش وەک تورک، عەرەب و فارس خۆبەڕێوەبەر بێت" ئیتر لە هەر فۆرمێکدا بێت. ئەمەش واتە "کوردایەتی". بەڵام لە دەرئەنجام و جووڵانەوەدا، نەک وەک تەواوکار بەڵکو وەک چەند جەمسەری پێچەوانەش لە واقیعی سیاسییدا دەرکەوتن و پەرتەوازەیی و بێئەنجامی جوڵانەوە "کوردایەتییەکان"ی لێکەوتەوە.
بە کۆتایی هاتنی جەنگی یەکەمی گێتی و کاردانەوەی ڕوداوەکان، دەستەبژێری سیاسی، سەربازی، عەشایەری و ئاینی کورد تێگەیشت کە کەوتوەتە ناو دنیایەکی نوێ-وە و چیتر لە زەینیدا لە بری "سەرزەمینی موسڵمان-نشین" و کاریگەری چەمکەکانی "جیهاد و غەزا بۆ سوڵتان و شا"ی موسڵمانان جێیان پێ لێژ بوو، سەردەمی کارکردن بە گوتارێک کە ئیتر ئاین ئاراستەکەری نەبوو هاتهكایهوه.
پرسیارەسەرەکییەکانی ئەم توێژینەوەیە ئەمانەیە: گووتاری ئەم جوڵانەوە چی بوو و لە چوارچێوەی بزوتنەوەی ڕزگارییخوازییدا چۆن پۆلێن بکرێن؟ ڕووگەی ئەم جوڵانەوانە کام جەمسەری هەرێمی و نێودەوڵەتی ئەو سەردەمە بووە؟ بۆچی سەرەڕای یەک دروشمی و یەک ئامانجی، بەڵام ناکامی مانەوە؟بۆچی بە ئاراستەی تەواوکاری (التکامل)دا هەنگاویان نەنا؟
ئامانجی توێژینەوەکە دەرخستنی گوتار، پۆلێنبەندی و خستنەڕووی ئامانج و ئاکامی ئەو جوڵانەوانەی پاش جەنگی یەکەمی جیهانە، هەوڵدەدرێت لە ڕێگەی بەڵگەنامە، یاداشت و ئەدەبیاتی نووسراوی دەستی یەک و لە دیدی ئەو کەسانەوە ئەم پرسە شیبکرێتەوە.
کلیلی ووشەکان: جوڵانەوەی ڕزگارییخوازیی کوردستان، جەنگی یەکەمی جیهانی، باشووری کوردستان.
ڕانانێك بۆ (سێ) ماددەكانی (٦٢-٦٣-٦٤)ی (پەیمانی سیڤەر)
لێكۆڵینەوەیەكی (مێژوویی-سیاسی)یە
پرۆفیسۆر دكتۆر كەیوان ئازاد ئەنوەر
بەشی مێژوو-كۆلیجی زانستە مرۆڤایەتییەكان-زانكۆی سلێمانی
یەكێك لەو ڕووداوە مێژووییانەی سەرنجی كوردی بۆ لای خۆی ڕاكێشا (پەیمانی سیڤەر) بوو. لەنێو ماددە پەسندكراوەكانی ئەو پەیماننامەیەشدا هەر (سێ) ماددەی (٦٢، ٦٣، ٦٤) زۆرترین سەرنجی ئەوانی كەوتەسەر، چونكە جەختیان لە مافەكانی كورد و قەوارەیەكی سیاسی لەشیوەی ناوچەیەكی ئۆتۆنۆم بۆ كورد كردەوە. دیارە ئەو كات، پەیمانەكە بۆ كورد جێگای خۆی نەگرت و كەوتە لاوە و رێككەوتنامەی لۆزانی بەدوادا هات. بەو رێككەوتنامەیەش دۆخی كورد، كەوتە بەردەم هەڕەشەی داگیركاری وڵاتانی داگیركاری خاكەكەی. تەنانەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش پەراوێزخرا.
لێرەوە بۆ خستنەڕووی هەر (سێ) دەقی ماددەكانی (٦٢، ٦٣، ٦٤) پەیمانی سیڤەر و بەرواردكردنی بەدۆخی ئەو كاتەی كوردستان و سیاسەتی وڵاتانی هاوپەیمان و براوەی یەكەمین جەنگی جیهانی، ئەم تویژینەوەیە لە (سێ) تەوەر پێكهاتووه. لە تەوەری یەكەم: تیشك خراوەتەسەر دۆخی كورد دوای یەكەمین جەنگی جیهانی، تا واژۆكردنی پەیمانی سیڤەر. تەوەری دووەمیش بۆ ناساندنی پەیمانەكە و خستەڕووی هەر (سێ) ماددەی (٦٢، ٦٣، ٦٤) تەرخانكراوە. تەوەری سێیەمیش بۆ هۆكارەكانی جێبەجێ نەكردنی ئەو ماددانە دانراوە، كە دواجار بەهۆیەوە، رێككەوتنامەی لۆزان شوێنی گرتەوە. ئەمەو بە ئەنجامێك، كە توێژەر پێی گەیشتووە.
كلیلی ووشەكان: پەیمانی سیڤەر، كورد، هاوپەیمانان، سەربەخۆیی، رێكەوتنامەی لۆزان.
پەیمانی لۆزان کاریگەری لەسەر بزاڤی ناسیۆنالیزمی کورد لە باشووری کوردستان ١٩٢٣- ١٩٤٦
پ.ی. د. ئامانج ئەحمەد دلزار
بەشی مێژوو-فاکەلتیی ئاداب-زانکۆی سۆران
ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی و سەرکەوتنی تورکیا لە شەڕی ساڵانی (١٩١٩-١٩٢2)، کەمالیەکان ئەرکی پێکهێنانی دەوڵەتێكی نوێیان کەوتە ئەستۆ، بە هەموو شێوەیەک کەوتنە جموجۆل بۆ لە باربردن و جێبەجێنەکردنی بڕیارەکانی پەیمانی سیڤەر(١٩٢٠)، کە وڵاتانی براوەی شهڕی یهكهمی جیهانی پاڵپشتی خۆیان بۆ گەلانی غەیرە تورک دەربڕی بوو، کە بە باشترین دەرفەت بۆ پێکهینانی قەوارەیەکی سەربەخۆ بۆ کورد دادەندرا. بەڵام هەر زوو پەیمانەکە لەبیرکرا، پهیماننامهی لۆزان (١٩٢٣) شوێنی گرتەوە و خاکی کوردستان دابەشکرا، کە بەشی هەرە زۆری بەر کۆماری تورکیا کەوت، لە کاردانەوەی ئەم گۆڕانکارییانە بزاڤی ناسیۆنالیزمی کورد بە گشتی بە گوڕوتینێکی جیاوازتر لە جاران لە گۆڕەپانی ناڕەزایی و بەرخۆداندا بەدیارکەوتن چ لە شێوەی ڕاپەرین و شۆڕشی چەکداری یان لە شێوەی دامەزراندنی کۆمەڵه و رێكخراوەکاندا، کە دیاریترینیان شۆڕشەکانی ١٩٢٥ و ١٩٣٠ و ١٩٣٧ لە باکوور و شۆڕشەکانی بارزان لە باشووری کوردستان بوون.
توێژینەوەکە چەند بابەتێک لە خۆدەگرێت کە باس لە کاریگەری پەیماننامهی لۆزان لە سەر جوڵانەوەی ناسیۆنالیزمی کورد لە باشووری کوردستان دهكات، گرنگی بابەتەکە ئەوەیە کە ناسیۆنالیزمی کورد لە باشووری کوردستان لە هەوڵ و تێکۆشانی بەردەوام دایە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی لە هەمانکاتیشدا، پرسیارێک دێتە ئاراوە، ئایا دوای تیپەڕبوونی سەد ساڵ بەسەر کۆنگرەی لۆزان، بە لەبەرچاوگرتنی مەترسی زۆر و ئەگەری کەمی سەرکەوتن، ئەو بزاڤە تا چەند بەردەوام دەبێت..؟ بۆ نووسینی ئەم تویژینەوەیە سوود وەرگیراوە لە میتۆدی شیکاری میژوویی و تیۆرییە کۆمەڵایەتیەکان، توێژینەوەکە لە دیدگایەکی نوێ خوێندنەوە بۆ ئەوبارودۆخە دەکات.
كليلى ووشهكان: لۆزان، ناسیۆنالیزمی کورد، باشووری کوردستان.
مەسەلەی (یەكپارچەیی خاك) لەبیركردنەوەی توركەكاندا
" لەپەیماننامەی سیڤەرەوە تا پەیماننامەی لۆزان" ١٩٢٣-١٩٢٠
پ.ی.د. سهلام عهبدولكهریم عهبدوڵڵا
بهشی مێژوو-كۆلێژی پهروهردهی زانسته مرۆڤایهتییهكان-سهیدسادق-زانكۆی سلێمانی
بەشێكی زۆر لەو مشتومڕەی لەهەڵوەشانەوەی پەیماننامەی سیڤەرەوە(١٩٢٠) تا بەستنی پەیماننامەی لۆزان (١٩٢٣) هاتەئاراوە، پەیوەندی بەمەسەلەی نەخشەی سیاسیی و خاكەوە هەبوو، بەجۆرێ ئەوەی لەسیڤەر بڕیاری لێدرا بریتی بوو لەهاتنەئارای كۆمەڵێ نەخشەی سیاسی نوێ لەسەر خاكی دەوڵەتی عوسمانی لەلایەن براوەكانی جەنگ و بەدیاریكراویش وڵاتانی هاوپەیمانەوە. ئەوەش كەهەر لەپەیماننامەی لۆزانەوە بەرجەستە بوو دیسان بریتی بوو لەدروستبوونی نەخشەی سیاسی نوێ بە پشتبەستن بە ڕەتكردنەوەی نەخشە نوێیە سیاسییەكان، كەپەیمانی سیڤەر بڕیاری لێدابوو. كرۆكی ئەم توێژینەوەیە پەیوەندی بەمەسەلەی (یەكپارچەیی خاك)ەوە هەیە لەبیركردنەوەی توركەكاندا، چونكە پەیمانی لۆزان رەتكردنەوەی ئەو گۆڕانكارییە جوگرافیانە بوو، كە لەڕوانگەی جوگرافی سیاسییەوە لەسیڤەردا بەسەر نەخشەی جوگرافی سیاسی دەوڵەتی عوسمانیدا هاتبوو.
ئەم توێژینەوەیە هەوڵدەدات لەچەمكی یەكپارچەیی خاك لەبیركردنەوەی توركەكاندا بكۆڵێتەوە لەرێگەی لێكدانەوەی ئەو نەخشە سیاسیی و جوگرافییە نوێیانەی، كەلەسیڤەردا هاتەئاراوەو دواتر پاش هەوڵی توركەكان بۆ پارێزگاریكردن لەیەكپارچەیی خاكەكەیان نەخشە سیاسی و جوگرافیا سیاسییەكەیان لەلۆزاندا گۆڕی و نیشتیمانێكی نوێیان بەناوی دەوڵەتی نوێی توركیا دامەزراندو خەونی كوردیان بۆ دامەزراندنی قەوارەیەك لەباربرد.
هۆكاری هەڵبژاردنی ئەم بابەتە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كەتاوەكو ئێستا لەروانگەی جوگرافیای سیاسییەوە تویژینەوە لەسەر مەسەلەی یەكپارچەیی خاك لەبیركردنەوەی توركەكان لەسەروبەندی ئیمزاكردنی پەیماننامەی سیڤەرو دواتریش لۆزان ئەنجام نەدراوە، بەڵكو زیاتر لەروانگەی رووداوە مێژووییەكانی پەیوەست بەسیاسەتی وڵاتان و هەڵوێستی ناوخۆیی كورد باس لەشكستهێنانی پەیماننامەی سیڤەرو ئیمزاكردنی پەیماننامەی لۆزان كراوە، لەكاتێكدا جوگرافیای سیاسیی دەتوانێت یارمەتیمان بدات بۆ لێكۆڵینەوەو ئاشكراكردنی زۆر زانیاری زیاتری شاراوەی میژوویی تایبەت بەپەیماننامەی لۆزان پاش سەد ساڵ بەئیمزاكردنی ئەو پەیماننامەیە.
كلیلی ووشهكان: دهوڵهتی عوسمانی، تورك، لۆزان، سیڤهر، یهكپارچهیی خاك.
پرسی مووسڵ لە ڕۆژنامهگەری شاری سلێمانیدا
٢ ئاب ١٩٢٢-١٤ كانوونی دووەم ١٩٢٦
پ . ی. د. شاخەوان عبدالله صابر
بەشی مێژوو – فاكەڵتی ئاداب- زانكۆی سۆران.
یەكێك لە مەسەلە چارەنووسازەكانی سەرەتای بیستەكانی سەدەی ڕابردوو پرسی ولایەتی موسڵ بوو كە ڕاستەوخۆ پەیوەست بوو بە چارەنووسی كوردانی باشور لە هەلومەرجی دوای كۆتایی هاتنی جەنگی یەكەمی جیهانی و بەریەكەوتنی بە رژەوەندی زلهێزەكان بەبێ لە بەرچاوگرتنی خواستی هاوڵاتیانی كورد لەم بەشەی كوردستان بە عێڕاقەوە لكێنرا.لەم سەروبەندەشدا شاری سلێمانی بە هۆی بەرپابوونی جوڵانەوەكانی شێخ مەحموود وبەریەكەوتنەكانی لەگەڵ دسەڵاتدارانی بەریتانی لە ماوەی ١٩١٩-١٩٢٥ ببووە شانۆی گۆڕەپانی سیاسی لە باشوری كوردستان، هاوتەریب وەك بەرجەستە بوونی دۆخە ڕۆشەنبیری لە شارەكە هەندێك ڕۆژنامەش هاتوونەتە وەشاندن كە بەشێكیان وەك زمانحاڵی فەرمانڕەوایەتیەكەی شێخ محمود خۆیان ناساندووە، لە هەمان كاتیشدا هەندێكیان وەك ڕۆژنامەێكی فەرمی دەركەوتوون، لە قۆناغی توێژینەوەكە، زیاتر گوزارشتیان لەسیاسیەت و بۆچوونی هەریەك لەدەسەڵاتدارانی بەریتانیا و لەگەڵیشیدا حكومەتی تازە دامەزراوی عێڕاقیش كردووە.
ئامانج لەم توێژینەوەیە ئاشنا بوونە بە بابەتێكی گرنگی وەك پرسی موسڵ لە گۆشەنیگای دوو بۆچوونی جیاواز، لە دیدی یەكێك لەسەرچاوە گرنگ و ڕەسەنەكانی مێژوو كە ئەویش ڕۆژنامە دەرچووەكانی شاری سلێمانیین لە ماوەی ئاماژە بۆكراو.
میتۆدی بەكار هاتوو: سروشتی توێژینەوەكە وای پێویستكردووە پەیڕەوی لە هەردوو میتۆدی شیكاری، وبەراورد كاری بكرێت، سەرچاوە بەكار هاتووەكانیش بەپلەی یەكەم ڕۆژنامە دەرچووەكانی ئەوكاتن، لەوانەش (بانگی كوردستان، ژیانەوە و ژیان) هاوتەریب بۆ ڕوونكردنەوەی هەندێك ووردەكاری پەنا بۆسەرچاوەی جیاواز بردراوە.
ڕهنگدانهوهی پەیماننامەی لۆزان له ڕۆژنامهگهریی ئێرانی
پ.ی.د.كارزان محهمهد ئهحمهد
بهشی تهكنیكی میدیا، زانكۆی پۆلیتهكنیكی سلێمانی.
چارەنووسی گەلی كورد وهك نهتهوهیهكی بێ دهوڵهت و ستهملێكراوی رۆژهەڵاتی ناوەراست، یەكێك بووە لەو دۆسییە گرنگانەی لە چەندین رێككەوتنامە و پەیماننامەی نێودەوڵەتیدا، هەوڵدراوە بەپێی بەرژەوەندی زلهێز و نهتهوه سهردهستهكان مامهڵهی لهگهڵدا بكرێت.
دیارترین قۆناغی ئەم پرسه، لە دوای شهڕی یەكەمی جیهانی بوو كە سهر لهنوێ نهخشهی زۆربهی وڵاتانی ڕۆژههڵات داڕێژرایهوه، هاوكات بڵێسهی چەندین شۆڕشی جۆراوجۆر لە پارچەكانی كوردستان (باشور، رۆژهەڵات و باكور) لەپێناو بەدەستهێنانی مافەڕەواكانیدا هەڵگیرسا، دەنگدانەوەی ئەم شۆڕشانەش هاوكات بوو لەگەڵ هەوڵی دیبلۆماسی كۆمهڵێك كەسایەتی كورد، ههربۆیه فشارێكی ئەرێنی بۆ چەسپاندنی مافەكان له رێككەوتنامەیهكی نێودەوڵەتیدا دروست كرد كە پەیمانی سیڤەرهله (10ی ئابی 1920ز)دا. له ئهنجامی جموجۆڵی حكومهتی ئهنقهره (1919-1923)، بهستنی كۆنگرهی (لۆزان) له (23ی تهمموزی 1923ز) له وڵاتی سویسرا هاتهكایهوه، له سهردهمی خۆیدا ڕهنگدانهوهیهكی زۆری لهسهر ههڵوێستی زۆرینهی دهوڵهتان ههبوو، بواری رۆژنامهگهریش، تهنها ئامرازی میدیایی بوو، ڕۆڵی گرنگی بینی له ڕووماڵی پێشهاتهكان و چاودێریی ههڵومهرجهكه، بهتایبهتی رۆژنامهگهریی ئێرانی بهردهوام زانیاریی گرنگیان بڵاوكردۆتهوه بهئامانجی دروستكردنی پرۆسهی هۆشیاری و بهئاگاهێنانهوهی ڕای گشتی، ئێستایش بهسهرچاوهیهكی بایهخدار دادهنرێت بۆ تۆماری ڕووداوهكان و تێگهیشتن له ههڵوێستی ئهو قۆناغهی دهوڵهتی پههلهوی ئێران بهرامبهر مهترسییهكانی پهیماننامهی لۆزان. ئهم توێژینهوهیه بهپشتبهستن به میتۆدێكی زانستی، تاوتوێی بۆ دوو ڕۆژنامهی ئاراسته-جیاوازی ئێرانی (شفق سرخ، قرن بیستم) كردووه كه له قۆناغی پهیماننامهی لۆزان و پراكتیزهكردنی نهخشهڕێگاكهیدا، ئهركی چاودێری و ڕووماڵ و شرۆڤهیان گرتۆته ئهستۆ.
دوای تێپهڕبوونی سهدهیهك بهسهر ئهو پهیماننامه مهترسیدارهدا، لهبهر ڕۆشنایی ههواڵ و داتا و شرۆڤهكانی ههردوو رۆژنامهكه، تاوتوێی ههڵوێستی ئێران و رهنگدانهوهی ئاڵوگۆڕ و كاریگهرییهكانی پهیمانهكه دهكهین.
كلیلی ووشهكان: كورد، لۆزان، ڕۆژنامهگهری، ئێران و سهدهی بیستهم.
پهیماننامهی لۆزان له ههواڵنامهی ڕۆژنامهكانی عوسمانی له ساڵی ١٩٢٣ دا
د. فاخر عالی عبابكر
بهشی مێژوو- فاكهڵتی ئاداب- زانكۆی سۆران
پهیماننامهی لۆزان له بهرئهنجام و لێكهوتهی ڕووداوهكانی جهنگی یهكهمی جیهانی (١٩١٤ – ١٩١٨) و پهیماننامهی سیڤهر (١٩٢٠) دروستبووه، لۆزان وهك پهیماننامهیهكی گرنگی سهدهی بیستهم كۆمهڵێك گۆڕانكاری نوێ و گهورهی بهدوای خۆیدا هێناوه، له سهر بنهمای بهرژهوهندی وڵاتانی براوهی جهنگ، دووباره سنوورهكانی ڕۆژههڵاتی ناوهڕاست و پهیوهندییه سیاسی و ئابوورییه نێودهوڵهتییهكان داڕێژراونهتهوه. ههر له چوارچێوهی بهندهكانی پهیماننامهی لۆزاندا، سنووری دهوڵهتێكی نوێ بۆ كۆماری توركیا دیاریكراوه. بهمشێوهیه پهیماننامهی لۆزان بهراورد به ڕووداو و ڕێككهوتننامهكانی دیكهی سهدهی بیستهم دهنگدانهوه و كاریگهرییهكی زۆری بهدوای خۆیدا هێناوه. بهشێكی زۆری ئهو ڕووداوانهی كه پهیوهندییان به پهیماننامهی لۆزانهوه ههبووه، له ڕۆژنامهكانی سهردهمی خۆیدا بڵاوكراونهتهوه، ڕۆژنامهكان وهك تاكه كهناڵی گهیاندنی ههواڵ و زانیاری سهدهی نۆزدهههم و سهرهتای سهدهی بیستهم بوونه، كهم تا زۆر ڕۆڵێكی كارایان لهسهر ههست و هۆشیاری خهڵكدا ههبووه، بۆ ئاگاداربوون و ئاشنابوونی زیاتری ڕووداوهكانی نێوان ئهو ساڵهی كه پهیماننامهی لۆزانی تێدا واژۆكراوه، ناونیشانی ئهم توێژینهوهیه ههڵبژێردراوه. ئامانج له ئهنجامدانی ئهم توێژینهوهیه، تێگهیشتن و به دهستهێنانی زانیارییه لهسهر پهیماننامهی لۆزان، لهوبارهیهوه ههوڵدراوه زۆرترین زانیاری لهسهر ههڵوێست و سیاسهتی وڵاتانی بهشداربووی لۆزان له ڕۆژنامهكانی ئهو سهردهمه به دهستبهێنرێت.
ئهم توێژینهوهیه له دوو تهوهری سهرهكی پێكهاتووه، له تهوهری یهكهمدا به پوختهیهكی كورتی مێژوویی باس له زهمینهسازی و لایهنه بهشداربووهكانی پهیماننامهی لۆزان كراوه. ههروهها له تهوهری دووهمیشدا به ناونیشانی: پهیماننامهی لۆزان له ههواڵنامهی ڕۆژنامهكانی عوسمانی ساڵی ١٩٢٣ دا، كۆمهڵێك بابهتی به ناونیشانی جودا جودا لهخۆگرتووه. به پشتبهستن به ڕۆژنامه ڕهسهنهكانی ئهو سهردهم، شرۆڤهیهكی بابهتیانه بۆ ڕووداوهكان كراوه. له چوارچێوهی ئهم شكارییانهی كه لهسهر زانیارییهكانی ئهم توێژینهوهیهدا كراوه، كۆمهڵێك ئهنجامی گرنگ و نوێ بهدهستهێنراون و له كۆتایی توێژینهوهكهدا به وردی ڕوونكراونهتهوه.
كلیلی ووشهكان: پهیماننامهی لۆزان، ڕۆژنامه، دهوڵهتی عوسمانی، توركیا.
ڕێکكەوتننامەى سیڤەر و لۆزان کۆڵینەوەیەک بە ڕێبازی (هەڵوەشاندنەوە-تەفکیکی).
پ.ی.د.هێرش عبداللە حمەکریم/ بەشی مێژوو-كۆلێژی زانسته مرۆڤایهتیهكان-زانکۆی سلێمانی.
چنوور جەعفەر ئەحمەد/ بەشی مێژوو –فاكهڵتیی ئاداب-زانکۆی سۆران.
ڕێکكەوتنامەى سیڤەر و لۆزان ئەو دوو ڕێکكەوتنامەیە، کە خوێندنەوەى جواروجۆرى بۆ کراوە لەلایەن توێژەرانى بوارى سیاسەت و یاسا و مێژووەوه، بەڵام لایەنێک کە بایەخى کەم پێدراوە، ئیشکردنە لەسەر ئەو دوو بەڵگەنامەیە بە بەکارهێنانى ڕێبازى ڕەخنەیی مێژوویی. لەم توێژینەوەدا بەجیا هەردوو بەڵگەنامەکە دەخەینە بەر ڕەخنەى دەرەکى و ناوەکى، پاشان بەراوردێک دەکەین لە نێوان هەردوو بەڵگەنامەکە لەڕووى لێکچوون و جیاوازى چەمک و بابەتەکانەوە. هەڵبەت ئەم کارەى ئێمە تایبەت نییە تەنها بە پرسى کورد، بەڵکو پرسى کورد لە هەردوو ڕێکكەوتنەکەدا بەشێکە لە کۆى گشتى کارەکەى ئێمە. ئێمە لێرەدا بەدووى ئەو پرسیارەدا وێڵێن کە داخۆ چەمک و پرس و تێگەیشتنەکانى سیڤەر چییە؟ ئەدى ئەوانەى لۆزان چییە؟ جیاوازى ڕەگەزە پێکهێنەرەکانى ڕێکكەوتنامەى سیڤەر لەگەڵ لۆزاندا چییە؟ شێوازى ئیشکردنى ئەم توێژینەوەیە ڕێبازى لێکۆڵینەوەیى ڕەخنەیی مێژووییە لەگەڵ ڕێبازى بەراوردکارى.
لێرەدا وەک توێژەرانی ئەم بابەتە ڕێبازی تەفکیکی مان هەڵبژرادووە کە ڕێبازێکی تاڕادەیەک نوێییە لە کاری لێکۆلینەوەی مێژووی سیاسیدا. بۆ زیاتر ئاشنابوون بەم ڕێبازە بە کورتی ئاماژە دەدەین بە ڕێبازی تەفکیکی, كه یەكێكه لە ڕێبازەکانى بوارى فەلسەفە و ئەدەب, لەسەردەمى پۆست مۆدێرنەدا و لە نیوەى دووەمى سەدەى بیست سەریهەڵدا وەک ڕوانینێکى جیاواز بۆ ڕێبازە باوەکانى ئەو کاتە. کە لە بڕى یەک بینین بۆ دەق کە لە سەردەمى مۆدێرنەدا باوو بوو، تەفکیکى پشتى بە فرە بینین و فرە ماناى دەق دەبەستێت. مێژووى ئەم ڕێبازە بۆ ئەو ساتەوەختەکانى دواى دووەمین جەنگى جیهانى و ئەنجامەکانى دەگەڕێتەوە. کە گەلانى توشى شۆک کرد، کاتێک ئەنجامە خراپ و نەرێنیەکانى زانست و توێژینەوە زانستیەکان دەرکەوتن و زانست لە بڕى ئاشتى و دڵنیایی، بوو بە ئامرازى دوودڵى و دڵەڕاوکێ وئازار . زانست لە پاڵ پەناى سیستەمى سۆسیالیستى و سەرمایەداریدا دۆخى نالەبارى قوڵتر کردەوە، بۆیە ڕەوتى تەفکیکى لێرەوە سەریهەڵدا بە دیاریکراوتر.
کلیلی ووشەکان: تەفکیکی، بەراوردکاری، تێگەیشتنی خودی، مرۆڤبوون، پۆست مۆدێرن و جەنگی دووەمی جیهانی.
کورد لە نێوان خەونی سەربەخۆیی و تەڵه و داوە شاراوەکانی پەیمانی سیڤەردا
د. نعمەت شەهاب کەوانی
بەشی مێژوو-کۆلێژی ئاداب-زانکۆی سەڵاحەددین.
کوتاییهاتنی جەنگی یەکەمی جیهانی، ململانێی هێزەکان و لایەنە بەشداربووەکانی ڕانەگرت، بە مانایەکی دی، ئاگربەست ئاشتی و چارەسەرکردنی کێشەکانی بەدینەهێنا. بە دابەشکردنی دەوڵەتی عوسمانی و بەرقەرارکردنی ئاشتی، پێویستی بە پەیمانێکی فرە لایەنەی نێوان دەوڵەتانی تێكشکاو و دەوڵەتانی سەرکەوتوو هەبوو. لەم ماوەیەدا تا داڕشتن و واژۆکردنی پەیمانی سیڤەر، قۆناغێکی گرنگ و هەستیاری مێژوویی بۆ گەلی کورد هاتە ئاراوە، کە دەکرێ بڵێین بە واتای کۆمەڵایەتی و سیاسی، هێشتا گیانی نەتەوەیی و نیشتمانپەروەری، وەک بزوێنەری بەگەڕخستنی ئیرادەی ڕێکخراوەیی و بڕیاری سیاسیی هۆشیارانە لە نێوان کۆمەڵانی خەڵکی کوردستاندا بە گشتی و دەستەبژێرە سیاسییەکانی کورد بە تایبەتی، چەگەرەی نەکردبوو، ئەگەرچی لەو کاتە هەستیارەدا گۆڕانکاری زۆر گەورە و کاریگەری سیاسی لە سەر ئاستی جیهانی، ناوچەیی و ناوخۆییدا ڕوویان دابوو، بەڵام کورد بهبێ هیچ جۆرە ئامادەکارییەکی ناوخۆیی، خۆیان لەو کەشە سیاسییە دژوارەدا تێکەڵکرد و لە کۆتاییدا وێڕای قوربانییەکی زۆر، بهبێ هیچ دەسکەوتێکی دڵنیاکەر و متمانەپێکراو، کەوتنە نێو بازنەی داخراوی قەڵهمڕەوی دەوڵەتە تازە سەرهەڵدراوەکان و دوژمنە کۆنەکانیان.
بە لێکدانەوە و تیشک خستنە سەر تارمایی ڕووداوە مێژووییەکان و گۆڕانکارییە بنەڕەتییەکانی ئەم ماوە گرنگەی دوای جەنگی یەکەمی جیهانی، دەگەینە ئەو ئەنجامەی، کەوا گەلی کورد لەم دەرفەتە زێڕینەدا بە هۆی نەبوونی سەرکردە و سەرداری کارامە و شارەزا لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و بە فیڕۆدانی هەلەکان و بە گورجی نەهاتنە دەست و ناهۆشیاریی نەتەوەیی هیچی دەستنەکەوت و جارێکی دی نیشتمانەکەی کەوتە بەر نەشتەری دابڕان و پەرتەوازەییهوه.
كلیلی ووشەکان: جەنگی یەکەمی جیهانی، دەوڵەتی عوسمانی، پەیمانی سیڤەر، خەونی سەربەخۆیی.
سەد ساڵ نکوڵیکردن وەك فۆڕمێکی جینۆساید، لە پەیوەندی بە دەوڵەت/ نەتەوە و بە خەسڵەتەکانی کۆلۆنیالیزم!
د. ئيبراهيم صادق مەلا زادە/ زانکۆی سۆران.
دوای دابەشکرانی کوردستانی ژێر دەستی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بەسەر سێ دەوڵەتی جیاوازدا، نکوڵیکردن (کە بەشێکە لەفۆڕمەکانی جینۆساید)، لە بوون و لە مافەکانی کورد، بوو بە سیاسەتێکی بنەڕەتی هەر چوار دەوڵەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وەکو پارادایمێکی هاوبەشی نێوان ئەو چوار دەوڵەتە. پڕۆسەی جینۆسایدیش بەهەموو فۆڕمەکانیی فیزیکی، جینۆسایدی کولتوری، لینگویساید، جێندەرساید و ئیکۆساید، یەکێك بووە لەو ئامرازانە بۆ لەناوبردن و سڕینەوەی خەڵکی کوردستان، بەهەموو پێکهاتە ئاینییەکانییەوە.
نکوڵیکردن، کە بەعەرەبی دەبێتە ئەلئینکار (ألإنکار)، بە تورکی و بە فارسیش هەر أنکار (Inkar)، بە ئینگلیزیش دەبێتە دنایەڵ (Denial)، کردەیەکە بۆ ڕەدکردنەوەی بوونێك، شتێك، هەواڵێك، بوونی ڕووداوێك یا بەخشینی مافێك. لە تێرمینۆلۆجیدا، تێرمێکی کۆمەڵناسی سیاسییانەیە، بەمانای ڕەدکردنەوەی ناساندنی ناسنامەی گروپێکی مرۆیی. هەروەها لەلایەن سەرۆکی چاودێری جینۆساید؛ گریگۆری ستانتۆنیشەوە وەکو دواهەمین قۆناغی جینۆساید هەژمارکراوە. بەمانای ئەوەی ئەنجامدەری جینۆساید هەمیشە نکوڵی لەوە دەکات کە جینۆسایدی ئەنجام دابێت.
ئەوەی لەو توێژینەوەیەشدا مەبەستمانە، هەردوو قۆناغی نکوڵیکردنن. قۆناغی بەرایی، نکوڵیکردن بوو لەوەی کورد وەکو نەتەوەکانی دیکەی ناوچەکە ببێت بە خاوەنی دەوڵەتی خۆی و لە کۆمەڵەی گەلان و دواتریش لە نەتەوە یەکگرتووەکان جێگای شایستەی خۆی بگرێت. ئینجا دوای ئەوەی کورد لەدووتوێی چەندین ڕێککەوتننامەی جیاوازی دوای جەنگی یەکەمی جیهانییەوە، لەسەر داوا و خواستی دەستەبژێری سیاسی تورك و عەرەب بەسەر (تورکیا و عێراق و سوریا)، بەسەرپەرشتی کۆلۆنیالیزم، دابەشکران، قۆناغی نکوڵیکردن لە کوردبوون، دەست پێدەکات و تا چرکەساتی نوسینی ئەو بابەتەش لەچەندین فۆڕمی جیاوازدا ئەو نکوڵیکردنە بەردەوامە. لەپاڵ ئەوەش، نکوڵیکردن لەو تاوانانەی دژ بە هاوڵاتییانی کورد کردوویانە، بەهۆی جیاوازی نەتەوەییانەوە.
كلیلی ووشهكان: دهوڵهت، نهتهوه، نكۆڵیكردن، جینۆساید و كۆڵۆنیالیزم.
بێدەوڵەتیی، بەکەمینەکردنی کورد و بەئاسایشکردنی پرسی کورد
د.شێرکۆ کرمانج/ ئۆسترالیا
پرۆفیسۆری بەشدار لە زانکۆی کۆیە و هاوسەرۆکی کورسی ئابوری سیاسی پەروەردە لە ئەکادیمییای بەریتانی، زانکۆی ئولستەر، بەریتانیا
پەیماننامەی لۆزان نەک هەر ڕێگربوو لە پێش دامەزراندنی ناوچەیەکی ئۆتۆنۆم لە باکوری کوردستان و دەوڵەتە چاوەڕوانکراوەکە لەو بەشەی باکور و باشوری کوردستان، وەک ئەوەی لە پەیماننامەی سیڤەر داهاتبوو، بەڵکو دابەشکردنی کوردستانی ژێر قەڵەمڕەوی عوسمانی بەسەر سێ دەوڵەتە تازە-دامەزراوەکەیعێراق و تورکیا و سوریای بەفەرمیکرد و پێچەوانەی چارهنووسی گەلانی دیکەی ناوچەکە بوو، گەلی کوردی لە مافی بەدەوڵەتبوون بێبەشکرد. کوردەکانی ڕۆژههڵاتی کوردستانیش کە لە دوای شەڕی چاڵدێران لە ململانێکانی نێوان سەفەوییەکان و عوسمانییەکاندا ناوچەکانیان لهدوای ڕێككهوتننامهی زهها له 1639 خرابوویە سەر قەڵەمڕەوی سەفەوییەکان، وەک کوردانی بەشەکانی دیکە، بەهاتنی قاجارەکان و دامەزراندنی دەوڵەتی نوێی ئێران لە ١٩٢١ دا، لە مافی بە دەوڵەتبوون بێبەشکران. لە نائامادهیی دەوڵەت، گەلی کورد لە هەر چوار پارچەکەی کوردستان مافی سەربەخۆیی و سەروەریشی لێزەوتکرا. نهتهوهی کورد بەکەمینەکرا و پرسی کورد بەئاسایش کرا، ئەمەش کڕۆکی پرسی کورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوین پێکدێنێت. دیارە ئەمه بەو مانایە نیە، کە پرسی کورد لە دوای سیڤەر سەرهەڵدەدا، بەڵکو بەو مانایەیە کە فەزای سیاسی بۆ بوونی کورد و کار و چاڵاکی کوردەکان لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و دەسەڵاتی قاجارییەکان ئاواڵاتر بوو بە بەراورد بەو چوار دەوڵەتەی کە کوردستانی بەسەردا دابەشکرا. هاوکات، پەیوەندی کورد بە دەوڵەتەکانەوە تەنها لەم دوو پڕۆسێسە یان دەرکەوتە دەستکردەدا کورتبووەتەوە بەڵکو هۆکاری جەختکردن لەسەر ئەم دوو پڕۆسەیە ئەوەیە کە پڕۆسەگەلی وەک ڕاگواستن، چۆڵکردن، لە ئابوریخستن، گۆڕینی ناوی شوێنەکان، سڕینەوەی یادەوەری هاوبەش، کەلتور، مێژوو و نکوڵیکردن بەگشتی ئامانج لێیان بەکەمینەکردنی کورد بووە یان ئەوەتا وەک ئامرازێک بەکارهاتوون بۆ بەئاسایشکردنی پرسی کورد. بۆ نموونە، لەئابوریخستن پڕۆسەیەکە بۆ بنکۆڵکردنی پێگەی کورد، واتە بە کەمینەکردنی کورد. هاوکات، ڕاگواستن بەشێکە یان ئاکامێکە لە پڕۆسەی بە ئاسایشکردنی پرسی کورد. ئەم بابەتە باس لە پڕۆسەی بەکەمینەکردنی کورد و بە ئاسایشکردنی پرسی کورد لە دوای سیڤەر لە تورکیا و ئێران و عێراق و سوریادا دەکات و ئامراز و میکانیزمەکانی پڕۆسەگەلێکی لەم چەشنە، بەکورتیش بێت، دەخاتەڕوو.
كلیلی ووشهكان: كورد، كهمینه، ئاسایش، توركیا، عێراق و ئێران.
بارودۆخی كورد له سیڤهرهوه بۆ لۆزان له دیدی سهرچاوه ڕۆژئاواییهكاندا
پ.ی.د. رسول محمد رسول خەلیفانی/ بەشی مێژوو- فاکەلتی ئاداب-زانکۆی سۆران
پ.ی.د. قادر محمد محمد/ بهشی مێژوو-كۆلێژی زانستە مرۆڤایەتییەکان-زانکۆی ڕاپەڕین
جەنگی یهكهمی جیهانی کۆمەڵێ گۆڕانکاری نێونەتەوەیی لێکەوتەوە، بەهۆی سەرکەوتنی بەرەی سوێندخۆران (هاوپەیمانان)، کە هەریەک لە بەریتانیا، فەرەنسا، ئەمریکا و ئیتاڵیا. لە کۆنگرەی ئاشتی پاریس لە ڤێرسای ١٩١٩ بڕیاردرا لە سەر چارەنوسی هەردوو ئیمپراتۆریەتی بەزیوی (عوسمانی و مەجەری)ی دابەشکردنی خاکەکەیان لە لایەک، سەپاندنی باجی شەڕ بەسەر ئەڵمانیا لەلایەکی دیکەوە. نوێنەری کورد لەو کۆنگرەیە (شەریف پاشای خەندان) داواکاری کوردی لە یادداشتنامەیەکدا پێشکەش بە هەڵسوڕاوانی کۆنگرەکە کرد، بەڵام گوێی بۆ نەگیرا.
لەگەڵ ئەوەشدا هەموو بڕیارەکان یەکلانەکرانەوە لە کۆنگرەکەدا، بۆیە کۆمەڵە پەیمان و ڕێککەوتننامەیەک لەنێوان هاوپەیمانان، دەوڵەتی عوسمانی و گەڵانی زەویە داگیرکراوەکان بەسترا. یەکێک لەو پەیماننامانە سیڤەر بوو, کە لە 1٠-٨-١٩٢٠ بەپێی کۆمەڵێک ئەگەر و کۆت و بەندەوە لە ماددەکانی ٦٢، ٦٣ و ٦٤ يدا, له ژێر ڕۆشنایی ئهم پهیماننامهیهدا هاوپایمانان بڕیاری دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردیاندا، هەرچۆنێک بێت دەرکەوتنی کەمالییهکان، یان لاوازی کورد و بەرژەوەندی هاوپەیمانان وایکرد پەیماننامەکە نەچێتە بواری جێبەجێکردنەوە و ڕێککەوتنی لۆزانی لێبکەوێتەوە لە نێوان کەمالییەکان و بەریتانیا و وڵاتانی بهشدار له كۆنفرانسی لۆزان. لەدەرئەنجامدا کورد لە دروستکردنی کیانێکی نەتەوەیی بێبهشكرا. ئەوەی لەم توێژینەوەیەدا دەخرێتە ڕوو بریتییە؛ لە تێڕوانینی نووسەرە ڕۆژئاواییەکان دەربارەی کاریگەرترین هۆکار کە وایکرد، کورد دوای ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی و دابەشکردنەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەت لە پەیماننامەی لۆزاندا مافی چارهی خۆنووسی بۆ مسۆگهر نهبێت.
كلیلی ووشهكان: كورد، پهیماننامهی سیڤهر و لۆزان، مافی چارهی خۆنووسین و نووسهره ڕۆژئاواییهكان.
گۆڕینی ئاڕاستە لە سیڤەر بەرەو لۆزان
غەریب ئیبراهیم سلێمان
بهشی مێژوو-فاكهڵتیی ئاداب-زانكۆی سۆران
كورد دوای ڕێككهوتننامهی سیڤەر, بارودۆخێكی تایبەت بە خۆی هەبوو, بەڵام بە پێی لێکدانەوە مێژووییەکان بە قۆناغێکی هەستیار لە مێژووی کورد دادەنرێت، لە بەرئەوەی لەم قۆناغەدا یەکەمین ڕێکەوتنی نێودەوڵەتی وهك دەرفەتێك بۆ سەربەخۆیی کورد هاتهئاراوه، بهڵام به هاتنەکایەى پەیماننامەی لۆزان لەبارچوو. بۆیه لە ژێر ڕۆشنایی میتۆدی کۆمەڵناسی مێژوویی و پاڵپێوهنانی ڕووداوێک یاخود ڕووداوگەلێگی مێژووییهوه، ئەم نووسینە هەوڵدەدات ماوەی نێوان پەیماننامەی سیڤەر و لۆزان بخاتەبەرباس، بۆ ئەم مەبەستەش سوود لە ڕوانگەی میشیڵ فۆکۆ و ماکس ڤێبەر وەرگیراوە بۆئەوەی خوێندنەوەیەکی تیۆری بۆ ئەو فاکتانە بکرێت, کە بوونەتە هۆی گۆڕینی ئاراستە و باڵانسی هێز لەو ماوەیەدا. لە دەرئەنجامدا ئەوەمان بۆ دەردهکەوت؛ شۆرشی بەلشەفیەکان و کشانەوەی ڕووسیا, تەواو ڕێکەوتێکی لە ناکاو بوو کە کاریگەری لە سەر ڕهوتی مێژوویی ڕووداوەکان کرد. لە لایەکی ترەوە نەبوونی بەرەیەکی قایم و یەکگرتوو لە نێو رێزەکانی کورد لە پێش و دوای ڕێکكەوتننامەی سیڤەر، لە بەرئەنجامی چەندین هۆکاری جیاواز، وایکرد پارسەنگی هێز بە پێچەوانەی بەرژەوەندی کورد بشکێتەوە و دەرفەتی سەرکەوتن لە بەردەم لایەنیتر وهك: تورك و عهرهبهكان واڵاتر بوو.
كليلى ووشهكان: لۆزان، سیڤهر، میشێڵ فۆكۆ، ماكس ڤێبهر و كۆمهڵناسی مێژوویی.
بەهای یاسایی پەیماننامەی لۆزان دوای سەد ساڵ لە واژۆکردنی: لێکۆڵینەوەیەک لە یاسای نێودەوڵەتی
ئیمان عەبدوڵا عومەر ماستەر لە یاسای نێودەوڵەتی/ توێژەری سەربەخۆ
هۆشەنگ دارا حمە امین / پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان-زانکۆی سۆران
٢٤ی تهممووز ٢٠٢٣، سەد ساڵ بە سەر واژۆکردنی پەیماننامەی لۆزاندا تێپهڕی. لە دوای جەنگی یهكهمی جیهان، پەیماننامەی لۆزان رۆڵێکی گرنگ، گەورە و یەکلاکەرەوەی لە داڕشتنەوەی نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبوو. کۆماری تورکیای نوێ یەکێک لە بەرهەمەکانی پەیماننامەی لۆزانە. هاوکات هۆکاری هەڵوەشانەوەی بەڵێنی دامەزراندنی دهوڵهتی سەربەخۆی کوردییە کە پێشتر لە پەیماننامەی سیڤەردا بەڵێنی درابوو. پەیماننامەی لۆزان، وەک هەر پەیماننامەیەکی دیکەی نێودەوڵەتی بووەتە بەشێک لە قانوونی نێودەوڵەتی و هاوکات ملکەچی پڕهنسیپە گشتییەکانی قانوونی نێودەوڵەتیشە. دوای سەد ساڵ لە بەستنی ئەم پەیماننامەیە، لە ڕووی سیاسییەوە، هێشتا کاریگەرییەکانی پەیماننامەکە لە سەر نەخشەی ناوچەکە بە دیارن. هاوکات، لە رووی یاساییشەوە، هیچ گومانێکی بەهێز لە سەر قانوونیبوونی پەیماننامەکە نیە. ئەم توێژینەوەیە هەوڵدەدات لە چوارچێوەی قانوونیی نێودەوڵەتیدا گەنگەشەی پرسی بەردەوامی و کۆتاییهاتنی پەیماننامە و رێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان بکات. توێژینەوەکە کار لە سەر پەیماننامەی لۆزان دەکات و بەهای قانوونیی پەیماننامەکە، بەگوێرەی پێوەر و پڕهنسیپەکانی قانوونیی نێودەوڵەتی، هەڵدەسەنگێنێت. ئەمەش بە رەچاوکردنی ئەوەی کە سەد ساڵ بە سەر ئەم پەیماننامەیەدا تێدەپەڕێت و هەندێک جار گومانی کۆتاییهاتن یان بەسەرچوونی پەیماننامەکە دەخرێتە روو. ئەم توێژینەوەیە هەوڵدەدات بە سوود وەرگرتن لە میتۆدی چۆنایەتی لە ڕووی قانوونیی نێودەوڵەتییەوە شرۆڤەی دۆخی کۆتاییهاتنی رێککەوتنامە نێودەوڵەتییەکان و شیکاری بەردەوامیی پەیماننامەی لۆزان بکات. بەم شێوەیەش وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە کە: ئایا بە تێپەڕبوونی سەدەیەک بە سەر واژۆکردنیدا، پەیماننامەی لۆزان بەهای قانوونیی خۆی لەدەست دەدات یان هێشتا هەر دەیپارێزێت؟ ئەم توێژینەوەیە لە چوارچێوەی قانوونی نێودەوڵەتیی گشتیدا ئەنجام دراوە.
كلیلی وشەکان: قانوونی نێودەوڵەتی، پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان، کۆتاییهاتنی رێککەوتننامەکان، پەیماننامەی لۆزان.
Page updated
Report abuse